Bu çalışmanın amacı, 18. yüzyılda Osmanlı toplumunda şikâyet hakkının
kullanımını ve bu hakkın kullanımından doğan mekanizmayı incelemektir. Çalışmaya
mekân olarak, Osmanlı coğrafyasının Rumeli kesiminde yer alan Selanik şehri
seçilmiştir. Çalışmada, I Numaralı Rumeli Ahkâm Defteri (1742-1743)’nde Selanik
ile ilgili hükümler içinden tespit edilen şikâyet konuları ve bu konular hakkında Dîvân ı Hümâyun’un verdiği kararlar analiz edilmiştir.
Osmanlı Devleti’nde reayaya tanınan şikâyet hakkı, şikâyetlerin derlendiği
şikâyet defterlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Şikâyet defterleri öncesinde,
şikâyet hükümleri diğer konularla birlikte mühimme defterlerine kaydedilmekteydi.
Mühimme defterlerinden ayrılarak ilk kez sadece şikâyetleri ihtiva eden defterler 1649
yılında ortaya çıkmıştır. Bu ilk defterler bölge ayırt etmeksizin tek defter altında
tutulmuştur. Bürokrasinin gelişmesiyle birlikte, şikâyetler Osmanlı eyalet sistemi esas
alınarak, Eyalet Ahkâm Defterleri adı altında tutulmaya başlanmıştır. Bu uygulamanın
ilk örneklerinden birisi de Selanik’ten merkeze ulaşan şikâyetleri de içeren I Numaralı
Rumeli Ahkâm Defteri’dir.
Eyalet taksimatına göre tutulmuş şikâyet defterleri, şehirleri esas alan
incelemeler yapma olanağı da sağlamaktadır. Konu bu kapsamda ele alınarak 18.
yüzyılda Selanik’te yaşanan haksızlıklar ve bunların merkeze bildirilme süreci
incelenmiştir. Bu araştırmanın bir diğer yönünü de merkezin kendisine ulaşan bu
v
şikâyet konularını nasıl çözüme kavuşturduğu meselesi oluşturmaktadır. Şikâyetin
Dîvân-ı Hümâyun’a ulaşmasıyla birlikte şikâyet konusuyla ilgili bürokratik bir süreç
başlatılırdı. Bu aşamada şikâyet bir incelemeye tabii tutulur, bu süreçte çeşitli kişiler
ve divan büroları görev alırdı. İnceleme esnasında ilgili defter kayıtlarına ve
görevlilerin bilgilerine başvurularak bir karara varılırdı. İncelenmesi tamamlanan
arzuhalin şikâyetçiye teslim edilmesi ve hükmün bir özetinin deftere kaydedilmesiyle
süreç tamamlanmış olurdu. Dîvân-ı Hümâyun kendisine ulaşan bütün şikâyet konuları
hakkında bir çözüm üretmiş ve bu çözümlerin icra edilmesi için de yerel görevlilere
hitaben hükümler kaleme almıştır.
Çalışmanın asıl konusunu teşkil eden şikâyet konuları, şikâyetlerin içerikleri
dikkate alınarak on başlık altında tasnif edilmiştir. Bu sınıflandırmaya göre en çok
şikâyetçi olunan konular; borç, yerel görevlilerin zulümleri ve vergidir. En az şikâyet
edilen konular ise, defter boyunca birer örneğine rastlanan cinayet ve hırsızlık
olaylarıdır. Tasnifin içerisinde yer alan diğer konular; mülkiyet, vakıf, miras, esnaf ve
diğer şikâyet konularıdır. Defterde tespit edilen bu konuların, yapılmış benzer
çalışmalarla kıyaslamaları yapılarak ve konuyla ilgili ikinci el başka kaynaklarla da
desteklenerek analizi amaçlanmıştır
The aim of this study is to search usage of complaint rights at the Ottoman
society in 18 th. and mechanism is borned from usage of that right. Thessaloniki, stated
Rumeli part of Ottoman geography is chosen as location. Complaint subjects that are
determined from edicts related to Thessaloniki at the I Numaralı Ahkâm Register
(1742-1743)
The complaint right for reaya at the Ottoman State is caused complaint
registers. Complaint edictions,with other subjects was recording at Muhimme Books
before Complaint Register. Complaint registers was born at 1649 firstly aparting from
Muhimme Books. First registers was recorded only as one book without distinguishing
place. With improvment bureaucracy, complaints began to record in the name of
Province Ahkam Registers by based system of Ottoman province. One of the examples
of this practice is Ahkâm Register Number I which searching complaint reaching from
Thessaloniki to center.
Complaint register recorded according to principality division provided
opportunity with making searches based on cities. Unfairnesses lived in Thesseloniki
in the 18. th. and the period of informing them to center by subject is studied as in this
concept. One other view of this study is the event of how the center solved this subjects
vii
of complaint. Bureaucratic procedure about complaint subjects was begun by was
reaching the complaint to Imperial Council (Dîvân-ı Hümâyun) and several people and
offices of council was assigned in this period. The decision was given during
investigation by appealing the register records and the informations of staff. Period
was finished with delivering the petition to complanier and recording the summary of
judgement to the register account. Imperial Conucil made solutions about the
complaint subjects reached to itself and write the judgements to local ruling class for
making these solutions.
Subjects of complaint which are the main subject of the study are classified
under ten title. According this classification, the most subjects reasoned for complaint
are debt, abuse of local ruling class and taxes. The least subjects complaint are suicide
and theft that only one sample seen during the register account. The other subjects
take part in this classification are ownership, waqf, legacy, artisan and so on. Subjects
determined at the register account are aimed to analyse by compare with other studies
and searching other present sources about the it
