XIX. yüzyıl hem dünya tarihi hem de Osmanlı tarihi açısından oldukça önemli bir yüzyıldır. Bu yüzyılı önemli kılan sebepler çeşitlidir. Bu çeşitliliği ortaya çıkaran temel etmen ise insan olgusudur. Bilimsel, siyasal ve kültürel değişimin arkasındaki insanı bulup çıkarmak ve bunların öyküsünü anlatmak hem tarihin hem de diğer sosyal bilimlerin temel görevlerinden biridir.
Bu çalışma ile bu yüzyıldaki hızlı değişim ve dönüşümün mimarlarından biri sayılabilecek olan Şâni-zâde Mehmed Ataullah Efendi’nin öyküsü bütünsel olarak ele alınmaya çalışılmıştır. Hayatı, bilimsel çalışmaları, eserleri, fikirleri bu çalışmanın ana konusudur. Şâni-zâde’nin nasıl bir ailede doğduğu, kimlerden eğitim aldığı, hangi görevlerde bulunduğu, çeşitli bilimsel alanlardaki fikirlerinin neler olduğu araştırılmıştır. Bu alanlarda bir yenilik meydana getirip getirmediği alanın kendi tarihiyle birlikte ele alınmaya çalışılmıştır.
Bu çalışmada temel eksen ve soru şudur: Kurum ya da durum, örneğin tıp, Şâni-zâde’ye kadar nasıldı, Şâni-zâde ile nasıl bir değişim gösterdi ve nihayet Şâni-zâde’den sonra nasıl bir hal aldı? İşte bu üç aşamadaki -varsa- değişim ve gelişimi tesbit etme çabası bu tezin ana temasıdır. Bazen mübalağalı bazen de önemsenmeyecek yorumlara muhatap olan müellifin, her iki uçtan uzak, aslına uygun bir biçimde değerlendirilmesi diğer bir dikkat noktasıdır.
Şâni-zâde XIX. yüzyılın önemli şahsiyetlerindendir. Tıp, tarih, askerlik, edebiyat gibi alanlar açısından değerli eserlerini tanımak, bilmek önem arz etmektedir. Bu önemden hareketle ortaya çıkarılacak eserler sayesinde özelde Osmanlı genelde ise İslam Bilim Tarihi’nin serüveni net olarak belirlenebilecektir.
XIXth century is a quite significant period for both world and Ottoman history. Various reasons that make this century valuable are present. The main factor creating this variety is humankind. Finding the people behind scientific, political and cultural changes and telling their stories are among the primary duties of both history and other social sciences.
Through this study, we have tried to address the story of Mehmed Ataullah Efendi who can be regarded as one of the architects of rapid change and transformation in this century. His life, scientific studies, works and opinions are the main subjects of this study. We have tried to touch upon and tell what kind of a family Şani-zade was born in, from whom he took education, what kind of duties he had and his opinions on various scientific fields and tried to examine through his own historical story whether he brought any change to this field.
The main basis and question in this study is: how had the institution or situation, for instance medicine, been until Şani-zade, what kind of a change did it undergo and finally into what did it turned after Şani-zade. The effort regarding to identify the changes and developments -if exist- within these three stages is the main subject of the present study. İn addition it is an important point to examine Şani-zade, who was sometimes subject to exaggerated and imprecise reviews, within the scope of historicity as exempted from extreme opinions, as well.
Şani-zade is one of the significant figures of XIXth century. Having knowledge about his works in both medicine and other fields is of quite importance. Through the works that will be chosen in the light of this importance, the adventure of Ottoman Empire and the history of science of Islamic world can be determined in a clear way.
